faşizmi iş başında izleyelim; en baştaki gelişmelerden, yarattığınihai felakete kadar ve toplumla oluşturduğu karmaşık etkileşimağının içinde... Sıradan vatandaşlar ve faşizme yardım etmiş ya daona direnememiş bütün politik, toplumsal, kültürel ve ekonomik güçsahipleri bu hikâyenin bir parçasıdır. İşimiz bittiğinde, faşizme uygunbir tanımı daha iyi verebiliriz belki.Faşizm iktidara geldiği ülkelerde de, iktidar adayı olamayıpyalnızca kitlesel mobilizasyon yarattığı ülkelerde de benzer kuvvetlikriz durumlarını, sola karşı hassasiyetleri, yozlaşma ve çöküşkorkularını; milli ve kültürel kimliğin öne çıkarılmasını; asimileedilemeyen yabancıların milli kimliğe ve sağlam toplumsal düzenekarşı oluşturdukları tehdidi ve bu sorunlarla başa çıkmak için dahafazla otoriteye duyulan ihtiyaç histerisini kullanmıştır. Liberallerintarif ettiği gibi yalnızca şansla iktidara gelmiş, sadece haydutsömürüsünden ibaret bir ideoloji de değildir. İdeolojik tutarlılık, liderinher zaman faşist ilkelere göre kararları vermesi, parti üyelerinin herkonuda uzlaşmış olması da gerekmez. Faşizm ne kendi programınınsorunsuz bir uygulamasından ne de pervasız bir fırsatçılıktan ibarettir.Robert Paxton, Faşizmin Anatomisinde faşist parti ve hareketleriİtalya ve Almanya başta olmak üzere ele alıyor. Her ülkede çeşitlikorku ve kriz durumlarına karşı teyakkuzda bulunan faşizmin birinciaşamasıyla iktidara giden yolda siyasi merkezin, toplumun ve fikirlerdünyasının faşizmin meşruiyetini tesis ettiği ikinci aşama örnekleriayırıyor ve faşizmi iş başında ya da kenarda hazır beklerken tahlilederek okurlarını uyarıyor: Ön uyarılara karşı hassaslaşırsak, gerçekbir faşizmi ortaya çıkma aşamasındayken fark edebilirz belki.